Półpasiec – rozpoznawanie typowych objawów

Półpasiec jest chorobą wirusową, która dotyka coraz więcej osób w wieku powyżej 50 lat i charakteryzuje się specyficzną wysypką skórną. Choroba ta wiąże się z silnym bólem i nieleczona może powodować dalsze komplikacje zdrowotne, dlatego też szczególnie ważne jest możliwie jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia. Poniżej można przeczytać, z czym dokładnie wiąże się ta chorobą i jak w porę rozpoznać objawy półpaśca.

Jak powstaje półpasiec

Półpasiec (herpes zoster) jest wywoływany przez tzw. „varicella zoster virus” (VZV). Wirusy varicella zoster należą do rodziny wirusów opryszczki i są przenoszone z jednej osoby na drugą drogą kropelkową. Zakażenie drogą kropelkową polega na rozpylaniu malutkich kropel zainfekowanych patogenem, np. podczas kichania, kaszlu lub mówienia. Patogeny przedostają się do powietrza podczas oddychania i wraz z nim są wdychane przez inną osobę.

Wirusy varicella zoster są odpowiedzialne za dwie choroby dotykające ludzi – ospę wietrzną i półpasiec, przy czym początkowe zakażenie wirusem objawia się zawsze w postaci ospy wietrznej. Nawet jeśli ospa wietrzna zanika po pewnym czasie, wirusy te pozostają w organizmie przez całe życie, ale są w stanie nieaktywnym (faza latencji). U osób o silnym układzie odpornościowym organizm jest w stanie kontrolować wirusy w takim stopniu, że w późniejszym czasie nie dochodzi do gwałtownego rozwoju choroby. Jeśli układ odpornościowy jest osłabiony, np. z powodu innej przewlekłej choroby, stresu lub ogólnie niezdrowego trybu życia, utajony wirus może ponownie uaktywnić się i spowodować gwałtowny rozwój choroby. Jednakże w przypadku kolejnego rozwoju choroby dochodzi do zachorowania na półpasiec, a nie ponownie na ospę wietrzną.

Szacuje się, że około 95% wszystkich ludzi jest nosicielami wirusa varicella zoster, przy czym większość z nich została zainfekowana wirusem już w dzieciństwie. Mimo że dzieci często cierpią na ospę wietrzną, nie dochodzi u nich prawie w ogóle do zachorowań na półpasiec. Choroba ta występuje dopiero w dorosłym wieku w momencie ponownego uaktywnienia się wirusów.

Opis półpaśca

Choroba ta nosi nazwę „półpasiec” z powodu typowej wysypki skórnej, która rozprzestrzenia się w postaci pasa na plecach i/lub klatce piersiowej. Ponadto półpasiec może pojawić się na twarzy, ramionach i nogach.

Dopóki wirusy są nieaktywne, znajdują się one w zwojach nerwów czaszkowych, które m. in. odpowiadają za unerwienie twarzy, oraz w tzw. zwojach rdzeniowych. Zwoje rdzeniowe są komórkami nerwowymi rozmieszczonymi wzdłuż rdzenia kręgowego. W momencie uaktywnienia się wirusów varicella zoster zaczynają one migrować wzdłuż włókien nerwowych, powodując zapalenie zaatakowanej tkanki nerwowej. Powstaje wówczas wysypka według typowego schematu, ponieważ nerwy rdzenia kręgowego przebiegają przez cały tułów (klatkę piersiową, brzuch, plecy i miednicę) w postaci pasa i zaopatrują czuciowo poszczególne obszary skóry (tzw. dermatomy). W związku z tym wysypka skórna przebiega również w postaci pasa wzdłuż części ciała dotkniętych chorobą.

Typowe objawy choroby

Jak w przypadku wielu innych chorób, również półpasiec może początkowo powodować tzw. objawy prodromalne, tj. objawy ogólne takie jak zmęczenie, gorączka i wyczerpanie. Ta wczesna faza choroby trwa średnio od trzech do pięciu dni. Ponadto osoby dotknięte tą chorobą wykazują parastezję, tj. zaburzenia czucia, takie jak mrowienie lub zmniejszone czucie podczas dotykania obszaru skóry zaatakowanego chorobą.

W miarę rozwoju choroby poszczególne zaburzenia czucia skóry zamieniają się w ból. Ponieważ półpasiec oddziałuje bezpośrednio na nerwy, mówi się o tzw. bólu neuropatycznym, który większość pacjentów określa jako bardzo silny i nieprzyjemny. Ból ten objawia się w postaci pieczenia i kłucia, przy czym oba odczucia pojawiają się nagle i towarzyszy im nieprzyjemny świąd.

Charakterystyczna dla półpaśca wysypka skórna zaczyna się zwykle od zaczerwienienia w poszczególnych obszarach skóry. W ciągu 12 do 24 godzin tworzą się pęcherzyki. Na początku pęcherzyki wypełnione są przeźroczystą cieczą, natomiast w dalszym przebiegu choroby płyn zainfekowany wirusem staje się mętny, powstaje coraz więcej pęcherzyków, które łączą się w większe skupiska, a w końcu pękają. Następnie tworzą się strupy, po odpadnięciu których wysypka skórna powoli zanika. Półpasiec występuje zazwyczaj jednostronnie, czyli tylko po jednej stronie ciała.

U pacjentów ze zdrowym układem odpornościowym objawy półpaśca utrzymują się średnio od dwóch do trzech tygodni. Jednakże przebieg tej choroby różni się w zależności od pacjenta. Ponadto w rzadkich przypadkach choroba może również wystąpić bez typowej wysypki skórnej (zoster sine herpete) – w takich przypadkach pacjenci również odczuwają silne pieczenie, kłucie i swędzenie w miejscach dotkniętych chorobą, przy czym nie pojawia się zaczerwienienie w postaci pasa.

Półpasiec jest chorobą zakaźną. W przeciwieństwie do ospy wietrznej półpasiec nie jest jednak przenoszony drogą kropelkową, ponieważ tylko płyn znajdujący się w pęcherzach zawiera wirus i tym samym jest on zakaźny. Poza tym na półpasiec mogą zachorować tylko osoby, które wcześniej przeszły ospę wietrzną, ponieważ do pierwotnego zakażenia wirusem varicella zoster dochodzi tylko podczas ospy wietrznej.

Objawy półpaśca w skrócie:

• Wczesne stadium choroby (objawy prodromalne): ogólne zmęczenie, gorączka, wyczerpanie
• Zaburzenia czucia na dotkniętych chorobą obszarach skóry: mrowienie, zmniejszone czucie w dotyku
• Ból: nagłe kłucie i pieczenie oraz swędzenie
• Powstawanie pęcherzyków: pęcherzyki są najpierw wypełnione przeźroczystą, a następnie mętną cieczą i pojawiają się w skupiskach.
• Wysypka skórna rozciąga się zazwyczaj wzdłuż jednej połowy ciała.
• W przypadku zdrowego układu odpornościowego typowe objawy choroby trwają od dwóch do trzech tygodni w zależności od jej przebiegu.

Czynniki ryzyka, możliwe powikłania i choroby wtórne

Czynniki ryzyka

Szczególnie u osób z chorobami związanymi z osłabieniem odporności (np. zakażonych wirusem HIV i chorych na raka) oraz osób starszych, których ze względu na wiek układ odpornościowy jest słabszy niż u zdrowych osób dorosłych, półpasiec może niekiedy powodować niebezpieczne powikłania i choroby wtórne. Ponadto następujące czynniki mogą zwiększyć ryzyko rozwoju choroby:

• Promieniowanie UV: silne oparzenie słoneczne osłabia nie tylko uszkodzoną skórę, lecz również cały układ odpornościowy. W związku z tym zbyt duża ekspozycja na promieniowanie UV może również powodować powstawanie półpaśca.
• Chemioterapia: leki podawane podczas chemioterapii nie tylko osłabiają komórki nowotworowe, lecz również tymczasowo obciążają cały układ odpornościowy, który staje się wówczas bardziej podatny na choroby, m.in. półpasiec.
• Środki immunosupresyjne: leki immunosupresyjne ograniczają funkcje własnego systemu obronnego organizmu, np. w celu zapobiegania reakcjom odrzucenia narządów lub tkanek po przeszczepie lub leczenia ciężkiej astmy alergicznej, dysfunkcji układu immunologicznego lub chorób autoimmunologicznych.
• Zakażenia: zakażenia, w tym także lżejsze infekcje grypopodobne mogą również sprzyjać rozwojowi półpaśca, zwłaszcza jeśli układ odpornościowy jest już osłabiony, np. u osób starszych.
• Stres i długotrwałe przeciążenie fizyczne i psychiczne

Potencjalne powikłania i choroby wtórne

W przypadku wystąpienia półpaśca wirusy varicella zoster przenoszone są drogą nerwową do poszczególnych narządów wewnętrznych. Jeśli wirusy zaatakują centralny układ nerwowy (struktury nerwowe mózgu i rdzenia kręgowego), może dojść do zapalenia opon mózgowych i ciężkiego zapalenia mózgu. Ponadto znajdujące się w zwojach nerwów czaszkowych wirusy mogą atakować oczy i uszy, co w konsekwencji może powodować zapalenie rogówki i spojówek, ślepotę (zosterophthalmicus) i głuchotę (zoster oticus).

Ze względu na to, że obszary skóry dotknięte wirusami są osłabione przez stan zapalny, a tym samym bardziej podatne na wpływ innych bakterii, półpasiec może powodować wystąpienie wtórnych infekcji bakteryjnych, podczas których obszary skóry uszkodzone przez półpasiec ulegają zakażeniu przez inne bakterie. Możliwe są również zaburzenia pigmentacji i krwawienia skóry, przy których mogą powstawać blizny, zwłaszcza jeśli strupy powstające z pęcherzy są zdrapywane i nie odpadają w sposób naturalny. W przeciwieństwie do ospy wietrznej jest to jednak rzadki przypadek, ponieważ drapanie strupów jest zwykle bolesne. Niektórzy pacjenci wykazują również zaburzenia czucia i niedowład w obszarze dotkniętym chorobą, które w najgorszym przypadku, jeśli nie są leczone, mogą trwać całe życie.

Do 20% wszystkich nieleczonych pacjentów cierpi również na neuralgię (nerwoból popółpaścowy). Towarzyszące przy tym bóle neuropatyczne utrzymują się do czterech tygodni po ustąpieniu zmian skórnych. W najgorszym wypadku bóle te mogą być odczuwalne jeszcze kilka lat po ustąpieniu choroby.

Diagnoza półpaśca

Ponieważ półpasiec posiada niekiedy bardzo charakterystyczne cechy, zazwyczaj badanie fizykalne jest wystarczające do zdiagnozowania choroby. Podczas badania lekarz ze szczególną uwagą kontroluje obszary skóry dotknięte chorobą i zadaje pacjentowi szczegółowe pytania na temat pozostałych objawów i czasu trwania istniejących dolegliwości.

W celu potwierdzenia diagnozy i odróżnienia choroby od innych często występujących wirusów opryszczki, lekarz zwykle wykonuje wymaz z rany, co pozwala na wykrycie wirusa ze stuprocentową pewnością poprzez przeprowadzoną w laboratorium hodowlę kultur komórkowych lub tzw. reakcję łańcuchową polimerazy. Wirusy mogą być również pośrednio wykryte za pomocą testu na obecność przeciwciał. W tym celu krew pacjenta poddawana jest badaniu na obecność przeciwciał zwalczających wirusy. Przeciwciała są ważnym komponentem ludzkiego układu odpornościowego. Są one produkowane przez leukocyty w celu zwalczania bakterii, wirusów lub innych substancji, które przedostały się do organizmu (antygeny).

Leczenie półpaśca

Istnieją różne metody leczenia półpaśca. Celem każdej z terapii jest złagodzenie ostrego bólu i dyskomfortu i ograniczenie rozprzestrzeniania się zmian skórnych powodowanych przez półpasiec. Ponieważ choroba bezpośrednio atakuje nerwy, jest sprawą istotną, aby dotknięte nią osoby jak najwcześniej zgłosiły się do lekarza i rozpoczęły odpowiednią terapię mającą na celu skuteczne zapobieganie powikłaniom i chorobom wtórnym.

Terapia przeciwbólowa

Ciężkie, ostre bóle są zwykle leczone przy użyciu analgetyków opioidowych. Opioidowe leki przeciwbólowe są silnymi środkami, które tłumią ból poprzez aktywację receptorów opioidowych. Receptory opioidowe znajdują się głównie w mózgu i rdzeniu kręgowym. Stosowane opioidy zapobiegają przetwarzaniu i przenoszeniu bodźców bólowych, a tym samym łagodzą ból. Mniej uciążliwe bóle można również leczyć lżejszymi środkami przeciwbólowymi takimi jak ibuprofen lub paracetamol.

Leczenie wysypki skórnej

Wysypka skórna jest zwykle leczona maścią i nalewkami, które posiadają działanie wysuszające. Nie tylko łagodzą one ostry ból, lecz również zmniejszają ryzyko wtórnych infekcji bakteryjnych. Ponadto maści i nalewki, których skład zależy od stadium choroby i intensywności wysypki, mogą wspomagać proces gojenia.

Terapia antywirusowa

Terapia antywirusowa jest stosowana głównie u pacjentów powyżej 50 roku życia, z ciężkim przebiegiem choroby i/lub osłabionym układem odpornościowym (np. zarażonych wirusem HIV i chorych na raka) i/lub z objawami półpaśca na twarzy lub szyi.

U pacjentów poniżej 50 roku życia z łagodnym przebiegem choroby nierzadko wystarcza ukierunkowana terapia przeciwbólowa w połączeniu z ukierunkowanym leczeniem wysypki skórnej. Również u kobiet w ciąży nie stosuje się zazwyczaj terapii antywirusowej, lecz jedynie leczenie objawowe i miejscowe. Celem terapii antywirusowej jest zapobieganie dalszemu rozprzestrzenianiu się wirusów varicella zoster w organizmie. Stosowane leki przeciwwirusowe, tzw. wirusostatyczne, podawane są doustnie lub dożylnie w zależności od indywidualnego przebiegu choroby. Substancje czynne stosowane w terapii antywirusowej podczas leczenia półpaśca to aciclovir, famclovir i valaciclovir.

W przypadku osób ze zdrowym układem odpornościowym szanse na wyleczenie są bardzo duże; całkowite wyleczenie półpaśca następuje w ciągu kilku tygodni od momentu rozpoczęcia terapii. U pacjentów z osłabionym układem odpornościowym choroba może mieć znacznie bardziej skomplikowany i cięższy przebieg, dlatego leczenie farmakologiczne należy zawsze rozpoczynać możliwie jak najwcześniej.

Szczepienie

Szczepionka przeciwko półpaścowi jest dostępna w Austrii od końca 2013 roku. Zgodnie z austriackim harmonogramem szczepień szczepienie zaleca się od 50 roku życia, niezależnie od tego, czy osoby dotknięte chorobą przechodziły wcześniej półpasiec, czy też nie. Działanie ochronne szczepienia utrzymuje się przez kilka lat i w dużej mierze chroni przed poważnym przebiegiem choroby i wystąpieniem neuralgii popółpaścowej. Szczepienie nie zapewnia jednak kompleksowej ochrony przed ewentualnym zachorowaniem na półpaśca, ale u osób zaszczepionych choroba ta ma zazwyczaj krótszy i łagodniejszy przebieg.

Źródła

Dr Birgit Weinberger, Research Institute for Biomedical Ageing Research, University of Innsbruck; Immunseneszenz und Impfungen im Alter, Ärzte Krone 17/2014, Ärztekrone VerlagsgesmbH [in German]

Dr Robert Müllegger, Department of Dermatology, Wiener Neustadt State Hospital; Update Herpes Zoster, die Punkte 01/2014, MedMedia Verlag und Mediaservice GmbH [in German]

Dr Herbert Kiss, Clinical Division of Obstetrics and Fetomaternal Medicine, Department of Obstetrics and Gynaecology, Vienna; Virusinfektionen in der Schwangerschaft - Varizellen und Herpes zoster, Gyn-Aktiv 03/2011, MedMedia Verlag und Mediaservice GmbH [in German]

Johnson R.W. et al., Postherpetic Neuralgia, New England Journal of Medicine 2014; 371:1526-1533

Robert Koch Institute, Department of Infection Disease Epidemiology; Varizellen (Windpocken), Herpes Zoster (Gürtelrose), RKI-Ratgeber für Ärzte 06/2013 [in German]

Autor: Katharina Miedzinska, MSc